Kijken naar Kunst

Start van wetenschappelijk onderzoek naar de Esthetische Kijk-tijd Coëfficiënt. 

Toespraak bij gelegenheid van de opening van de Blaricumse atelieroute

26 september 2014

 

 

Beste Blaricummers,

 

Een klein half jaar geleden vroeg Jan Min mij voor de eervolle klus om de tienjarige Blaricumse atelierroute te openen.
Ik maakte een opzet voor mijn inleiding.
Twee maanden geleden dreigde vakantieplannen akelig dicht bij deze datum te komen (gisteren ben ik teruggekeerd), maar, erger nog, belangrijke ontwikkelingen die de aard van mijn betoog ernstig zouden kunnen beïnvloeden, zouden zich net tijdens mijn afwezigheid kunnen aandienen.
En deden dat ook, zo bleek bij het openen van mijn mail gisteravond laat.
Van een gezellige opening van een kwalitatief hoogwaardig maar lokaal kunstzinnig gebeuren, wordt uw atelierroute een mondiaal manifest moment, zeg maar keerpunt,  in de wetenschappelijke weging van esthetisch genieten.
Ik zal dat later uiteraard uitleggen.

 

Mijn tekst behoefde amendering en kreeg daardoor een hybride karakter. Een deel ervan kon ik laten staan. Het schokkende nieuws diende echter ook zijn plek te krijgen en, als gevolg daarvan, moesten andere aandachtspunten verdwijnen.

Ik begin met de oorspronkelijke tekst en zal u aangeven waar de aangepast versie wordt ingevoegd.

Uit de oude tekst:

 

Titel: Kijken naar Kunst

“Ongeveer tien minuten” had Jan gezegd. Met 30 exposanten is dat 20 seconden per tentoonsteller; een schoffering voor betrokkenen en onbegonnen werk voor mij.
Dus besloot ik om het meer “algemeen” te houden, met wat losse brokjes over kijktijd, het taalloze karakter van beeldende kunst en uw lokale kunsteducatieve missie. Ze zouden later samenvallen tot een min of meer consistent verhaal, vanuit een wat afwijkend perspectief.

Dat ging dus nu anders.

De introducerende beelden die net langskwamen en de inleiding van Jan waren de opmaat naar mijn verhaal, dat overigens iets langer gaat duren dan die 10 minuten. Maar het vet onder de bitterballen kan aan blijven zonder kans op verkolen.

Wat hebben musici het toch makkelijk.
Stel je heet Gustav Mahler en je hebt een symfonie gemaakt. Alles wat je moet doen om de compositie onder de aandacht van het publiek te brengen is een orkest regelen dat het wil instuderen en uitvoeren en een zaal waar dat kan plaatsvinden. De logistiek laat je bij voorkeur aan anderen over.
En bij de première is je publiek gedwongen anderhalf uur stil te zitten en het aangebodene te savoureren. Mooi of niet mooi, weglopen is er niet bij.
Anderhalf uur aandacht voor jouw schepping.

Net als de theatermakers en de dansers krijgen de musici de factor aandacht-tijd zomaar in de schoot geworpen. De volgtijdelijkheid van de artistieke gebeurtenis dwingt hun publiek zolang te kijken/luisteren als de voorstelling duurt. De theoretische mogelijkheid om halverwege Mahler weglopen heeft een dusdanig  bruuskerend karakter dat ik dat even buiten beschouwing laat.

En wat stelt beeldende kunst daartegenover?
Als er een correlatie bestaat tussen de tijd dat iemand naar een schilderij kijkt en de ervaren beeldende kwaliteit ervan (en waarom zou die relatie er niet zijn?), is het mooiste kunstwerk van het Stedelijk Museum (in oude setting) de grote collage van Matisse de parkiet en de zeemeermin, vóór de verbouwing in de zaal direct links bovenaan de trap.

 

Toevalligerwijs stond de enige acceptabele zitgelegenheid van de bovenetage in dìe zaal, voor dàt schilderij. De uitrustplek bij uitstek voor afgepeigerde museumbezoekers.
Hoezeer kan een comfortabele bank de statistieken rond esthetische beleving beïnvloeden.

In de opmaat naar deze opening heb ik u laten kijken naar het werk van alle exposanten. Eerst elke afbeelding 20 seconden, toen een tweede cyclus van 7 seconden.
Hoeveel tijd hadden we nodig om het gevoel te krijgen dat we genoeg gezien hadden. 20 of 7 seconden?

Hoeveel tijd neemt de gemiddelde beschouwer om de Nachtwacht te bekijken?  D.w.z  zonder de uitleg van een ingehuurde gids die hem dwingt die spreektijd al kijkend voor het schilderij vol te maken.
We hebben het dan toch over het topstuk van het museum waarvoor menig toerist speciaal het museum bezoekt.

 

Een Mona Lisa-effect:  zo van …. dit is beroemd dus zal het wel mooi gevonden moeten worden?

Ik kon daarom niet nalaten om deze aardige observatie vanuit Mona zelf, met zicht op haar bewonderaars, als een ankerpunt van mijn verhaal aan te bieden. Bij mijn weten is dit de enige getuigenis van de factor aandacht voor kunst …. vanuit het kunstwerk zelf.

Een spannende observatie… vraag na afloop van dit weekend tijdens een intiem moment met uw eigen werk eens hoe het de aandacht voor de eigen picturale kwaliteiten heeft ervaren. Wel doen natuurlijk voordat alle kopers uw werk hebben meegenomen en zo’n interview daardoor verder onmogelijk wordt.

Beeld werkt niet volgtijdelijk. Het krijgt zelden een tweede kans om een eerste indruk te maken. En dat terwijl dat wèl de bedoeling is, zeker van de maker. Of misschien moet ik zeggen een eerste kans om een tweede indruk te maken, een eerste kans om een derde, een vierde…..
Kijk en daar zijn die musici nu weer jaloers op òns: je kunt niet de hele dag Mahler opzetten (neem ik aan), maar wel de hele dag een mooi schilderij in je kamer gedogen.
Een kunstwerk kan je zo veel doen dat je het koopt en daarna zoveel mogelijk in je optische nabijheid wilt hebben.

Je kunt niet de hele dag de opgenomen kindergeluiden van je 4 jarige kleindochter via je geluidsinstallatie aanhoren, maar je gedoogt wèl haar foto op je bureau.

Muziek is emotioneel misschien indringender. Daarom wèl muziek op een begrafenis… meestal geen schilderij. Hoewel, Fauré heeft toch een tiental maten nodig voordat de emoties van zijn Requiem optimaal worden geactiveerd en een recente afbeelding van de overleden oma met haar jongste kleinkind scoort sneller. Een beeld is immers duizend woorden waard. Muziek ontroert iets trager, misschien indringender en voorstellngsloos, op een abstract niveau. Beeld natuurlijk niet. Beeld is zeer concreet. Mondriaans Boogie Woogie is, althans binnen deze context, geen tranentrekker.

Als u nu dit weekend even ontsnapt aan uw eigen atelier en de ronde maakt langs uw 29 collega’s, betrap u er zichzelf dan eens op dat de psychologie van uw eigen kijken veelal tot slechts korte confrontaties aanleiding geeft. Confrontaties die vaker in seconden dan minuten uit te drukken zullen zijn.
U hoeft u zich daarvoor niet te generen (Hoewel na deze tekst niemand straks meer snel langs de werken zal durven lopen…. dat heb ik dan bereikt …….) Maar niet overal staan gemakkelijke zitgelegenheden om de kijktijd op te krikken. Klok eens die gemiddelde kijktijd bij een paar collega’s.

Bij mijn weten is nog nooit een van de 4000 Nederlandse werkeloze doctorandi kunstgeschiedenis op het idee gekomen om een proefschrift te wijden aan de relatie tussen kijktijd en de esthetische kwaliteit van het bekekene.

Hoe aardig zou dat zijn.

En nu komt de nieuwe tekst, afgedwongen door zeer recente ontwikkelingen. Houdt u vast !

Want….

Aan de kunsttheoretische faculteit van Leuven is onder leiding van professor Draulans een project gestart dat de relatie tussen kijktijd en esthetisch genoegen in kaart wil brengen. De EKTC (Esthetische KijkTijd Coëfficiënt) wordt een mondiale maatstaf voor picturaal esthetisch beleven.

Dit onderzoek behoeft een nul-meting. Een ijkpunt voor het wetenschappelijke kader. Een cluster van hooggeleerde estheten, gedragswetenschappers, kunstonderzoekers, optometristen en wat niet meer wenselijk is om dit tot een solide norm te maken is ingebracht. Een circuit van kunstpedagogen is gevraagd suggesties te doen voor gelegenheden waar dit kijkonderzoek geïnitieerd zou kunnen worden.
In al mijn onbevangenheid heb ik uw atelierroute daarvoor in april aangemeld.
Eind juni kreeg ik bericht dat Blaricum tot de longlist was doorgedrongen en ik werd best een beetje nerveus toen, vlak voor mijn vakantie bleek dat uw ook op de shortlist terecht was gekomen. Samen met een zandstrandbeeldhouwmanifestatie in Brazilië, een vernissage van de Picasso-expositie in het MoMa in New York (morgen) en een macramé-expositie in Binnen Mongolië.

Gisteren, terug van vakantie, bleek dat Blaricum de plek zou worden van het experiment.

Oei.

Als tovenaarsleerling bezag ik het onstuitbare proces dat ik teweeg had gebracht.

Terwijl u hier zit worden nu in het geheim op alle locaties kleine camera’s gemonteerd in één van uw kunstwerken. Ook voor u onzichtbaar. Die staan morgen en overmorgen aan. Mistery Guests, in de vorm van vier betrokken Leuvense promovendi lopen de exposities af als nul-meting voor de nul-meting. Met kan wetenschappelijk niet zorgvuldig genoeg zijn.

De resultaten van dit onderzoek zullen in November worden gepubliceerd in het gerenommeerde Journal for Looking. Uiteindelijk zal dit resulteren in de BS, de Blaricum Standaard, gekoppeld aan de EKTC, de Esthetische Kijk Tijd Coëfficiënt.

In de oude tekst had ik nu een passage over het taalloze karakter van beeldende kunst.
Hartstikke boeiend en goed voor tenminste 10 minuten extra. Maar de bitterballen mogen niet verkolen.
Ik sla dat allemaal over.

Ook had ik iets over uw kunstpedagogische missie op lokaal niveau willen zeggen, uw eigen leertraject, de kwaliteit van de picturale integriteit die uw werk onderscheid van kitsch. Allemaal niet.
Te veel.

Mona Lisa maakt bij mij weinig emoties los. Elk portret van Rembrandt of Bellini of Dumas doet mij meer. Subjectief begrijp ik het gedoe om dit kunstwerk nauwelijks. Gevaarlijke uitspraak van iemand die toch professioneel met kunst bezig is.
Iets mooi of niet mooi vinden mag altijd. Maar als het beeldende proces deugt is er ook sprake van picturale integriteit, uitdagend de grenzen van de eigen beeldende mogelijkheden opzoeken. Zonder dat resteert kitsch.
De kijktijd verschrompelt dan tot de paar seconden die nodig zijn om dat te constateren.

26 september zal in de kunstwereld nooit meer hetzelfde zijn: de verjaardag van de Blaricum-Standaard (BS), icoon voor het esthetisch beleven.
De Esthetische KijkTijd Coëfficiënt (EKTC) is een wetenschappelijke maatstaf voor picturale emoties. De BS haar ijkpunt.

Blaricummers, weet u bewust van uw missie en straks genereus met het afstaan van beeldrechten aan het Journal of Looking.

 

Mij was gevraagd de atelierroute 2014 te openen, hetgeen ik bij deze gedaan heb. 

 

Maarten Tamsma